नेपालबाट ‘टोके’ तस्करी, भारत पुर्याउँदा मूल्य ८० लाख !

विराटनगर । लोपोन्मुख एवं संकटापन्न वन्यजन्तु टोके पछिल्लो समय नेपालबाट भारततिर तस्करी भइरहेको पत्ता लागेको छ । टोके छेपारोजस्तै देखिने सरिसृप (घस्रेर हिँड्ने) प्रजातिको वन्यजन्तु हो ।

अंग्रेजी नाम टोके गेको र वैज्ञानिक नाम गेको गेको रहेको टोकेलाई रंग फेर्ने छेपारो भनेर पनि चिनिने वन्यजन्तु विज्ञहरु बताउँछन् । यसले समय–समयमा आफ्नो रंग परिवर्तन गरिरहन्छ ।

भारतीय नागरिकलाई बिक्री गर्ने योजनासहित टोके बोकेर हिँड्दै गरेका एक जनालाई प्रहरीले मोरङको कानेपोखरीबाट पक्राउ गरेको छ । पक्राउसँगै नेपालबाट भारततर्फ यसको तस्करी भइरहेको खुलासा भयो । इलाका प्रहरी कार्यालय पथरीका डीएसपी मोहनविक्रम दाहालले मोरङको सुन्दरहरैँचा नगरपालिका–११ का ४० का दीपककुमार चौधरीलाई पक्राउ गरिएको बताए ।

चौधरीलाई पूर्व–पश्चिम लोकमार्गअन्तर्गत कानेपोखरी गाउँपालिका–७ बाट पक्राउ गरिएको जानकारी दाहालले दिए । विशेष सूचनाका आधारमा चौधरीलाई नियन्त्रणमा लिएर पछाडि भिरेको ‘ब्याग’ खानतलासी गर्दा बरामद भएपछि टोकेको उद्धार गरिएको उनले बताए ।

चौधरीले प्रयोग गरेको प्रदेश १–०२–०४४ प ५४७७ नम्बरको मोटरसाइकल पनि प्रहरीले नियन्त्रणमा लिएको थियो । पक्राउ परेका चौधरीसहित उद्धार गरिएको टोकेलाई प्रहरीले आवश्यक अनुसन्धान एवं कारबाहीका लागि सब डिभिजन वन कार्यालय कानेपोखरीको जिम्मा लगाएको छ । टोके अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा महँगो मूल्यमा बिक्री हुने वन्यजन्तु रहेको सब डिभिजन वन कार्यालय कानेपोखरीका प्रमुख एवं वन अधिकृत मोहम्मद अलाउद्धिनले बताए ।

प्रारम्भिक अनुसन्धानबाट टोकेको भारततिर तस्करी हुने गरेको पत्ता लागेको उनको भनाइ छ । अलाउद्धिनका अनुसार भारतको बाटो भएर बंगलादेश हुँदै अन्यत्र तस्करी हुने गरेको बताइन्छ । टोकेको तस्करीमा संलग्न भारतीय नागरिक अतिउल्लास केही वर्षअघि पक्राउसमेत परेका थिए । भारतीयले अन्तर्राष्ट्रिय सञ्जाल नै बनाएर यसको तस्करी गरिरहेको वन्यजन्तु विज्ञहरु बताउँछन् ।

उनीहरुका अनुसार केही वर्षअघि पूर्वी नेपालबाट यसको तस्करी व्यापक हुने गरेको थियो । बीचमा रोकिएको तस्करी पुनः सुरु भएको पाइएको छ । ‘केही वर्षअघिसम्म पूर्वी नेपालबाट भारततिर यसको तस्करी हुने गरेको रहेछ । तस्करीकै कारण लोप हुने अवस्थामा पुगेको पाइयो,’ वन कार्यालय स्रोतले भन्यो, ‘कडाइ गर्न थालिएपछि बीचमा रोकिरहेको रहेछ । पछिल्लो समय पुनः तस्करी हुन थालेको हाम्रो विश्लेषण छ ।’

टोके नेपाल, भारत, भुटान, बंगलादेश, फिलिपिन्स, मलेसिया तथा इन्डोनेसियालगायतका केही सीमित देशमा मात्रै पाइने वन अधिकृत अलाउद्धिनको भनाइ छ । ‘टोके लोपोन्मुख एवं संकटापन्न सरिसृप प्रजातिको वन्यजन्तु हो । छेपारोजस्तै देखिन्छ । बढीमा ५ सय ग्रामसम्म यसको तौल हुन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘रातको समयमा सुनजस्तै टल्किन्छ । बेलाबेला रंग परिवर्तन भइरहन्छ । बिना इजाजत पाल्न, बेचबिखन गर्न र ओसारपसार गर्न पाइँदैन ।’

प्रहरीले उद्धार गरेको टोकेको लम्बाई ३५ सेन्टिमिटर र तौल १ सय १० ग्राम रहेको जानकारी अलाउद्धिनले दिए । उनका अनुसार किरा यसको मुख्य आहारा हो । ‘कोशी प्रदेशका ३ वटा जिल्ला सुनसरी, मोरङ र झापाका जंगलमा टोके पाइने गरेको छ । सखुवा (साल) भएको जंगल यसको मुख्य वासस्थान हो,’ अलाउद्धिन भन्छन्, ‘यदाकदा काठका पुराना घरहरुमा पनि पाइन्छ । तर, धेरै कम संख्यामा ।’ उनका अनुसार नचिन्नेहरुले यसलाई छेपारो नै मान्छन् ।

पक्राउ परेका चौधरीविरुद्ध संकटापन्न वन्यजन्तु तथा वनस्पति ऐन, २०७३ अनुसार मुद्दा चलाउन अदालतबाट म्याद गरेर अनुसन्धानको बाँकी प्रक्रिया अघि बढाइएको जानकारी उनले दिए । यो मुद्दामा कसुर ठहर भए २ देखि १० वर्षसम्म कैद र १ लाखदेखि ५ लाखसम्म जरिवाना हुने कानुनी व्यवस्था रहेको अलाउद्धिन बताउँछन् । डिभिजन वन कार्यालय मोरङले यसको थप अनुसन्धानको जिम्मा वन अधिकृत अलाउद्धिनलाई नै दिएको छ ।

अनुसन्धान अधिकृत तोकिएका उनकै नेतृत्वमा वन कर्मचारी र वन विज्ञसहितको टोलीले घटनाको अनुसन्धान गरिरहेको छ । टोकेको ओसारपसार र कारोबारमा संलग्न व्यक्तिलाई ९० दिनसम्म हिरासतमा राखेर अनुसन्धान गर्न सकिने व्यवस्था छ ।

पक्राउ परेका चौधरीले भने भारत पश्चिमबंगालका रवि दासभन्ने व्यक्तिलाई आफूले बिक्री गर्न लागेको प्रारम्भिक बयान दिएका छन् । ‘टोके लिनलाई कानेपोखरीसम्म म आफैं आउँछु भनेर दासले भनेका थिए । त्यही भएर ल्याइदिएको हुँ । त्यसवापत दासले २० हजार रूपैयाँ दिन्छु भनेका थिए,’ चौधरीको प्रारम्भिक बयान उद्रित गर्दै वन कार्यालय स्रोतले भन्यो ।

मूल्य ८० लाख

चौधरीले भारतीय नागरिकलाई २० हजारमा बेच्न खोजेको भने पनि प्रहरीले भने टोके किनबेचका लागि चौधरी र भारतीय नागरिकबीच १६ लाख रूपैयाँमा ‘डिल’ भएको दाबी गरेको छ । ‘भारतीय नागरिकसँग १६ लाख रूपैयाँमा कुरा मिलेपछि चौधरीले कानेपोखरीसम्म टोके ल्याइदिएको सूचना हामीलाई आएको थियो,’ प्रहरी स्रोतले भन्यो, ‘भारत पुर्याउँदा तौल र शारीरिक बनावटका आधारमा ८० लाख रूपैयाँसम्ममा किनबेच हुन्छभन्ने सुनियो ।’ प्रहरीका अनुसार टोके किन्न भनेर आएका भारतीय नागरिकलाई भने पक्राउ गर्न सकिएन ।

वन अधिकृत अलाउद्धिन प्रहरीले उद्धार गरेको टोकेलाई सरकारी वकिल कार्यालयको निर्देशनमा जंगलमा छाडिसकिएको बताउँछन् । ‘टोकेलाई सुरक्षितसाथ वनमा छाडिएको छ,’ उनले भने, ‘घटनाका सम्बन्धमा विभिन्न कोणबाट गम्भीर ढंगले अनुसन्धान भइरहेको छ ।’

उनका अनुसार टोकेको तस्करी गर्नेलाई फिलिपिन्समा १२ वर्ष जेल सजाय हुने व्यवस्था छ । सबैभन्दा बढी फिलिपिन्सबाट यसको तस्करी हुने गरेको विभिन्न अध्ययनहरुले देखाएको छ । अत्यधिक तस्करीका कारण फिलिपिन्समा टोके लोप हुने अवस्थामा रहेको बताइन्छ ।

वन अधिकृत अलाउद्धिन टोके पाल्दा सौभाग्यशाली हुने मान्यतासमेत रहेको बताउँछन् । ‘सौभाग्यशाली हुने मान्यताका कारण धनाड्यहरुले घरमा पाल्ने गरेका छन् । तर, बिना इजाजत पाल्न पाइँदैन,’ उनी भन्छन्, ‘चीनमा क्यान्सरविरुद्धको औषधि बनाउन यसको प्रयोग गर्ने गरिएको बताइन्छ । सुन्दर रहनलाई यसको तेल प्रयोग गरिन्छभन्ने पनि सुनिन्छ ।’ पूर्वी नेपालबाट टोकेको तस्करी हुने गरेका घटना यसअघि पनि सार्वजनिक भएको अलाउद्धिन बताउँछन् ।