मोरङमा २ दशकअघिको द्वन्द्वकालीन बम : ‘जसले राखे, उनैले देखाए’

विराटनगर । माओवादी सशस्त्र द्वन्द्व २०६१ सालतिर उत्कर्षमा पुगेको थियो । सुरक्षाकर्मी र माओवादी लडाकुबीच दैनिकजसो भिडन्त भएर मानवीय एवं भौतिक क्षति भइरहन्थ्यो ।

राजा ज्ञानेन्द्रले मुलुकमा शाही शासन लादेका थिए । माओवादीले राज्य व्यवस्थाविरुद्ध ‘आकाश धर्ती हल्लाउने अभियान’ चलाएर सहर, सदरमुकाम र राजमार्ग केन्द्रित आक्रमण (फौजी कारबाही)लाई तीव्र पार्यो ।

Advertisement

आक्रमणका बेला अन्तबाट थप मद्धतका लागि सुरक्षाकर्मी आउने बाटो बन्द गर्न माओवादी लडाकुले रुख ढालेर सडक अवरुद्ध बनाउने, बम बिछ्याउने, एम्बुस थाप्नेजस्ता काम गर्थे । त्यतिबेला त्यसरी थापिएका एम्बुस (बारुदी धराप)मा परेर धेरै ठाउँमा सुरक्षाकर्मीले ज्यान गुमाएका थिए ।

कतिपय ठाउँमा थापेका धराप माओवादी आफैंले हटाउँथे । कतै बर्सिएर र त्यत्तिकै छाडेर हिँड्थे । कतिपयले युद्धमै ज्यान गुमाउँथे । बम राख्ने नै मरिसकेपछि बम राखेको वा नराखेको यकिन हुँदैन थियो ।

युद्धका बेला राखिएका र छाडिएका, तर पत्ता नलागेका बमहरु विस्फोट भएर अहिले पनि मानवीय एवं भौतिक क्षति बेहोर्नु परिरहेको छ । २०६२/०६३ को जनआन्दोलन सफल भएपछि शान्ति प्रक्रियामा आएको माओवादी पटकपटक सत्ताको नेतृत्वमा पुगिसक्यो । तर, युद्धका क्रममा विभिन्न ठाउँमा राखिएका बम र विस्फोटक पदार्थबाट क्षति पुग्ने त्रासदीपूर्ण घटना रोकिएको छैन ।

सुन्दरहरैँचा –७ मा २ दशकअघिको द्वन्द्वकालीन सिलिन्डर बम डिस्पोज गर्न खटिएको नेपाली सेना ।

गत भदौ १३ गते पाँचथरको फालेलुङ गाउँपालिका–५ डाँडागाउँमा द्वन्द्वकालीन बम विस्फोट हुँदा घाइते भएका ४ मध्ये २ जना बालबालिकाको मृत्यु भयो । युद्धकालको अवशेषले अहिले पनि निहत्था सर्वसाधारणको ज्यान लिइरहेको छ । बारुदी धराप र सुरुङलाई निमिट्यान्न पार्न सकिएको छैन ।

युद्धकै समयमा २ दशकअघि माओवादीले मोरङको बेलबारीमा तत्कालीन शाही नेपाली सेनाको पोस्ट र इलाका प्रहरी कार्यालय कब्जा गर्ने योजना बनायो । आक्रमणअघि सबैतिरको बाटो ‘ब्लक’ गर्न माओवादी लडाकु खटिए । पूर्व–पश्चिम राजमार्गमा शक्तिशाली बमहरु राखेर धराप थापे ।

राजमार्गका कोही स्थानमा राखिएका बमहरु बेलबारी आक्रमणपछि माओवादीले निकालेर लगे । तर, मोरङको सुन्दरहरैँचा नगरपालिका–७ मालती पुलनजिकै राखिएको शक्तिशाली सिलिन्डर बम निकालिएन । लामो समयसम्म त्यहीँ रहयो । विस्फोट भएर ठूलो क्षति भने हुन पाएन । त्यतिबेला इटहरीतिरबाट आउने सुरक्षाकर्मीलाई ‘ब्लक’ गर्न बम राखिएको माओवादीका नेताहरु बताउँछन् ।

‘बेलबारी आक्रमणका बेला राजमार्गमा थापिएका एम्बुस हटाउने क्रममा त्यहाँ (मालती पुलनजिक)को बम निकालिएनछ । युद्धका बेला धेरै कुरामा ध्यान दिनै पाइँदैन थियो । दुस्मनलाई परास्त गर्ने र उनीहरुबाट कसरी जोगिने भन्नेमा हामी केन्द्रित हुन्थ्यौं । त्यो युद्धमा हाम्रो हार भयो । ज्यान जोगाउनतिर लाग्दा बम त्यत्तिकै छुटेछ । बम राख्ने कमाण्डरकै युद्धमा मृत्यु भयो । अरुले थाहा पनि पाएनन्,’ युद्धमै होमिएका एक जना माओवादी नेताले भने ।

नेकपा (माओवादी केन्द्र) मोरङका सहइन्चार्ज खेमराज भट्टराई (दीपक)का अनुसार बेलबारीमा माओवादी लडाकुले २०६१ साल भदौ १४ गते सोमबार राति ११ः४३ बजेतिर आक्रमण सुरु गरेका थिए । तर, उक्त आक्रमणमा माओवादीको पराजय भयो । ‘सुरक्षाकर्मीसँगको दोहोर भिडन्तमा ५ जना हाम्रा साथीहरु (माओवादी लडाकु)ले सहादत प्राप्त गर्नु भयो,’ भट्टराई भन्छन्, ‘८–९ जना घाइते हुनु भएको थियो ।’

माओवादी मोरङका सहइन्चार्ज खेमराज भट्टराई (दीपक) ।

सुरक्षाकर्मीकर्मीतर्फको क्षतिको विवरण भने उपलब्ध भएन । माओवादी र प्रहरी दुवैसँग यसको रेकर्ड छैन । तर, त्यो बेला राखिएको सिलिन्डर बम २ दशकपछि मालती पुलबाट करिब १० मिटर पश्चिममा सुरुङभित्र गत पुस २५ गते फेला पर्यो । मोरङका तत्कालीन प्रमुख जिल्ला अधिकारी प्रेमप्रसाद भट्टराईलाई बम रहेको सूचना माओवादी नेताले नै दिएका थिए ।

पूर्व–पश्चिम राजमार्ग (एसियन हाई–वे) विस्तार एवं स्तरोन्नतिको काम भइरहेको छ । राजमार्ग विस्तारको क्रममा उत्खनन् गर्दा पड्किनसक्ने जोखिम रहेको भन्दै प्रजिअ भट्टराईलाई सूचना आएको थियो । नेपाली सेनासहितको संयुक्त सुरक्षा फौजले ‘सर्च’ गर्दा ४ वटा सिलिन्डर फेला पर्यो ।

विस्फोटक पदार्थ भरिएको २ वटा सिलिन्डर बम सेनाले डिस्पोज गर्यो । ग्यास भरिएका २ वटालाई थप बुझ्नका लागि भन्दै लिएर गयो । डिस्पोज गर्दा ठूलो आवाज आउनुका साथै वरपर जमिन नै हल्लिएको थियो । शक्तिशाली धमाकाले नजिकै रहेका २ वटा घरको सिसा चर्किएका थिए ।

मोरङ प्रहरीका प्रवक्ता डीएसपी वेदप्रकाश जोशी बम द्वन्द्वकालीन नै भएको बताउँछन् । यो विषय थप अनुसन्धानकै क्रममा रहेको र त्यतिबेलाको क्षतिको विवरण उपलब्ध हुन नसकेको जानकारी उनले दिए ।

डीएसपी वेदप्रकाश जोशी ।

राजमार्गमा द्वन्द्वकालीन बम रहेको सूचना दिने पहिलो व्यक्ति मोरङको पथरीशनिश्चरे नगरपालिका–८ का ४५ वर्षीय विष्णुकुमार मगर हुन् । माओवादीका पूर्वलडाकु उनी बम राख्दाका साक्षी थिए । २०५८ सालदेखि तत्कालीन विद्रोही माओवादीमा लागेका मगरको भूमिगत नाम मुक्ति हो ।

‘राजमार्गको बाटो हुँदै हिँड्दा सडक स्तरोन्नति भइरहेको देखें । जेसीबीले बाटो खनिरहेको थियो । यो ठाउँमा राखिएको बम निकालियो कि निकालिएको छैन भनेर म अलमलमा परें,’ उनी भन्छन्, ‘बम राख्ने कमाण्डरले भिडन्तमा सहादत प्राप्त गर्नु भएकाले बम निकालेको छैन भन्ने निष्कर्षमा पुगें । अनि माओवादीका नेता गोपी अछामीलाई सुनाएँ । उहाँकै समन्वयमा डिस्पोजको प्रक्रिया अघि बढेको हो ।’

बम राख्ने कमाण्डरकै मृत्यु भएकाले तत्काल निकाल्न नपाइएको मगरले सम्झिए । ‘त्यो भिडन्तमा हामी ठूलो क्षति बेहोर्न बाध्य भयौं । ज्यान बचाउनतिर लाग्दा बम निकाल्नै पाएनौं । पछि त बिर्सिएछौं पनि । अहिले याद आयो । तत्काल पार्टीको नेतालाई जानकारी गराएँ । २ दशकपछि भएपनि डिस्पोज गर्न सकिएकाले विस्फोट भएर ठूलो क्षति हुन पाएन,’ मगरले भने, ‘बम मैले नै राखेको त हैन । बेलबारी आक्रमणका क्रममा पार्टीकै योजनाअनु्सार तत्कालीन सेनालाई लक्षित गरेर राखिएको हो । पार्टीको सेना भएको हिसाबले त्यो अभियानमा म पनि सरिक भएँ । तर, राजनीतिक घटनाक्रम निक्कै विकसित भइसक्दासमेत त्यतिबेला राखिएको बम अहिलेसम्म किन रहयो भन्ने प्रश्न उठेको छ ।’

बेलबारी युद्धपछि त्यो ठाउँ छाडेर माओवादी जनसेना हिँडेकाले बम राखेको कुरामा ध्यान नपुगेको र बिर्सिएको उनको भनाइ छ । माओवादी शान्ति प्रक्रियामा आएपछि उनले सेना समायोजन रोजेनन् । पार्टीको युवा दस्ता वाईसीएल (योङ कम्युनिष्ट लिग)मा रहेर काम गरे ।

माओवादीका पूर्वलडाकु विष्णुकुमार मगर ।

मगर २०६८ सालमा वैदेशिक रोजगारीका लागि साउदी अरब गएका थिए । लामो समय उतै बसेर स्वदेश फर्किएको २ वर्ष मात्रै हुँदैछ । ‘हामीसँगै युद्ध लडेको १ जना साथी अहिले पनि विदेशमै हुनुहुन्छ । उहाँले पनि त्यहाँको बम निकालेको छैन होला भनेर भन्नु भयो,’ मगर भन्छन्, ‘सबैतिर सोधीखोजी गर्दा नटहाएको थाहा भयो । डिस्पोज गर्ने नेपाली सेनाको टोलीलाई मैले नै राखेको ठाउँ देखाइदिएँ । बम खोज्न सघाएँ ।’

विभिन्न भिडन्तमा परेर बम राख्ने नै मरेपछि कतिपय एम्बुसहरु अझै हटाउन बाँकी रहेको हुनसक्ने मगरको भनाइ छ । ‘द्वन्द्वकालीन बम विस्फोट भएर अझै मान्छे मरिरहेको सुन्दा साह्रै नराम्रो लाग्छ । अरु ठाउँतिर पनि हटाउन बाँकी बमहरु छन् कि भनेर साथीहरुसँग सोधीखोजी गरिरहेको छु,’ माओवादीका पूर्वलडाकु मगर भन्छन्, ‘कतै कुनै ठाउँमा राखेको थाहा भए तत्काल जानकारी गराऔं । सुरक्षा निकायमार्फत डिस्पोज गराएर सम्भावित क्षति हुनबाट जोगाऔं ।’

अहिले सामान्य जीवनयापन गर्नेदेखि विदेश, स्वदेश र अन्तरपार्टीमा भएका सबैलाई युद्धका बेला कतै बम राखेको जानकारी भएमा सूचना दिन आग्रह गरिरहेको उनी बताउँछन् । ‘फौजी कारबाहीका क्रममा तत्कालीन जनमुक्ति सेनाले बम राख्ने गथ्र्यो । कतै बाँकी छन् भने भनिदिउँ भनेर सबैलाई भनिरहेको छु,’ उनले भने ।

अहिले पनि आफू माओवादीमै जोडिएका कारण पार्टीका पूर्वलडाकुदेखि लिएर पुराना नेता कार्यकर्तासँग बुझ्ने काम गरिरहेको उनले बताए । ‘अब द्वन्द्वकालीन वस्तुका कारण क्षति हुन हुँदैन । त्योबाट जोगाउने दायित्व हाम्रै हो । यस्ता चिज कतै छन् कि भनेर खोज्ने क्रम जारी छ । रहेछ भने डिस्पोज गर्नतिर ध्यान दिनुपर्छ,’ उनी भन्छन् ।

‘यदि जीवितै रहेछन् भने पनि लामो समय भइसकेकाले बम राख्नेहरुले नै बिर्सिसके होलान् । कतिपय त्यतिबेलै सहिद भए । कोही छिन्नभिन्न भएर आआफ्नो बाटोमा लागिसके । पहिले नै प्रभावकारी ढंगले डिस्पोज अभियान चलाएको भए अहिले क्षति हुँदैन थियो । यसतर्फ राज्य र पार्टी दुवैले ध्यान नदिएजस्तो लाग्छ,’ मगर भन्छन् । करिब २ दशकअघि बम राखेको कुरा आफ्नो स्मरणमा नभएको भए सडकको काम गर्ने क्रममा विस्फोट भएर ठूलै क्षति हुने उनको भनाइ छ ।

‘बम राखेको समयमा त्यति चहलपहल हुँदैन थियो । राजमार्ग सुनसानजस्तै हुन्थ्यो । अहिले सवारीसाधनको चाप धेरै छ । सडकको कामसमेत भइइरहेको छ । जुनसुकै बेला विस्फोट भएर जे पनि हुनसक्थ्यो । सूचनाले ठूलो क्षति हुनबाट जोगियो भन्ने लाग्छ,’ उनले भने । उनले बमको खोजी र डिस्पोजमा पार्टीका नेता, स्थानीय प्रशासनदेखि सुरक्षा निकायसम्मले सकारात्मक भूमिका खेलेको बताए ।

‘म त्यतिबेला आदेशको पालना गर्ने सिपाही थिएँ । कमाण्डर थिइन । तर, त्यहाँको बम निकालियो कि निकालिएन भनेर जिम्मेवार साथीहरुलाई सोधिरहँदा पनि कसैले बताउन सकेनन् । मलाई खुलदुली रहिरयो । सडक निर्माण कार्य भइरहँदा बमलाई जेसीबीले छोएको भए पड्किएर ठूलो हताहती हुन्थ्यो,’ उनले भने ।

नेकपा (माओवादी केन्द्र)का केन्द्रीय सदस्य एवं राष्ट्रियसभाका प्रमुख सचेतक गोपी अछामी बमको जानकारी आउनेवित्तिकै आफूले प्रजिअलाई जानकारी गराउँदै थप सहजीकरणका लागि पार्टीका सुन्दरहरैँचा नगर अध्यक्ष दुश्यान्त भट्टराईलाई जिम्मा दिएको बताउँछन् । ‘बाटो बन्दै रहेछ । विस्फोट भएर क्षति पुग्दा राजनीतिक हिसाबले सन्देश राम्रो जाँदैन थियो,’ उनले भने, ‘कुनै प्रेसर पर्नासाथ पड्किने खालको शक्तिशाली बम रहेछ । विस्फोट हुँदा ठूलो दुर्घटना हुन्थ्यो ।’

माओवादी नेता गोपी अछापी ।

संविधानसभा सदस्यसमेत रहेका अछामीले सुरुमा ‘लोकेसन’ हेर्न आफैं गएर त्यसपछि प्रजिअलाई सुनाएको बताए । ‘ठूलो दु्र्घटना हुनबाट जोगियो । विस्फोट भएको भए धेरै मजदुर मर्ने थिए । वरपर क्षति हुन्थ्यो । पहिल्यै सूचना नभएकाले बम निकाल्न सकिएको रहेनछ,’ अछामी भन्छन् ।

द्वन्द्वकालमा बम राखेको र हालसम्म नहटाएको जानकारी कोही कसैलाई भएमा तत्काल सूचना दिएर दुर्घटना एवं क्षति हुनबाट जोगाउनेतर्फ लाग्न उनले आह्वान गरेका छन् । बम, विस्फोटक पदार्थ, हतियारलगायतका घातक वस्तु कतै छन् भने हटाउनुपर्छ भनेर २०७८ सालतिर संसदको राष्ट्रिय सरोकार समितिमा नेपाली सेनासमेतका सुरक्षा निकाय र सरोकारवाला सबैलाई राखेर छलफल चलाइएको जानकारी अछामीले दिए ।